Aldus podcastgast en topambtenaar Bernard ter Haar die jarenlang bij zowel Financiën als Sociale Zaken en Werkgelegenheid werkte en nu adviseur is bij Binnenlandse Zaken. Hij ziet het maken van de juiste keuzes waar de overheid in moet investeren als dé grote politieke uitdaging van dit moment. Omdat de politiek zich veel te veel richt op kabinetsperiodes, zijn we volgens Bernard te lang blijven hangen in thema’s van de twintigste eeuw. Terwijl de maatschappelijke opgaven waar we op dit moment voor staan: klimaat, energietransitie, wonen en digitalisering juist een langere termijn nodig hebben.
Die lange termijn focus is wel echt wennen, benadrukt Bernard. Dat zie je volgens hem aan het Nationaal Groeifonds, waarbij de politiek bepaalde investeringsbeslissingen uit handen heeft gegeven. Een mooi initiatief, maar daar wordt niet gedacht vanuit die lange termijn maatschappelijke opgaves. “Dat zit gewoon nog niet echt in de politieke genen”. Terwijl er volgens de berekening die Bernard in een van zijn blogs maakte, eigenlijk 350 miljard euro nodig is op die lange termijn thema’s. Daarmee is de overheid op papier dus een belangrijke impact investeerder, maar de praktijk zegt nog wat anders.
Werk aan de winkel op maatschappelijke thema’s
Enerzijds is de overheid natuurlijk de hoeder van het sociale systeem in onze samenleving: een dak boven je hoofd, onderwijs, goede gezondheid, stabiel werk en gezond werken en veiligheid. Dat zijn essentiële zaken waarvoor je naar de overheid kijkt om te zorgen dat het goed geregeld wordt. En daar is de afgelopen 70 jaar het thema duurzaamheid nog bijgekomen. Als we dan kijken hoe we er nu voor staan met de grote woningnood, grote sociale ongelijkheid, onderwijskwaliteit die achteruit holt dan is er volgens Bernard behoorlijk veel werk aan de winkel. Ook als het gaat om duurzame energie. Bernard ziet vooral een achterstand in nieuwe kennis die nodig is voor de energietransitie en digitalisering. Die 350 miljard die hij noemt is dus helaas best realistisch, want er moet echt veel gebeuren. Is de overheid wel in staat om zo’n bedrag effectief te investeren, vragen wij ons af.
Heldere keuzes nodig
Wat Bernard betreft hoeft dat niet zo ingewikkeld te zijn als je weet wat je wil bereiken. Maar hij vindt wel dat de politiek daar zelf de agenda in moet zetten en dat is precies waar nu de schoen wringt. Neem weer dat Nationaal Groeifonds. Daar zit geen politieke agenda achter, terwijl de maatschappelijke opgaves nu juist om heldere keuzes vragen, ook als het gaat om hoeveel geld je daarvoor inzet en op welke manier je dat gaat doen. Dat moet de politiek zelf kiezen én organiseren, vindt Bernard. “Dus als je het echt wil, dan zeg je als politicus tegen je ambtenaren: dit zijn de vijf thema’s en het komende half jaar moeten jullie met een lange termijn aanpakken komen en wat de eerste stappen de komende jaren zijn om het ook echt op te lossen.”
Maak het vraagstuk leidend, niet het departement
Dat klinkt eigenlijk heel logisch en best simpel. Maar, waarschuwt Bernard, dat gaat natuurlijk niet helemaal vanzelf. Zeker niet omdat de te halen opgaves eigenlijk niet in één departement passen. Dat is iets waar Bernard de afgelopen jaren ook vaker heeft benadrukt: de departementale indeling in Den Haag is nog heel erg twintigste-eeuws en past dus niet zo goed bij de maatschappelijke vraagstukken van nu. Dat maakt dat je dus eigenlijk altijd over de grenzen van de departementen heen moet werken en dat is iets wat gewoon nog niet goed gaat. Vooral gemeentes hebben daar enorme last van. Bernard stelt voor om mensen van verschillende hoeken en organisaties bij elkaar te zetten in één programmateam en ze samen verantwoordelijk te maken voor een opgave én de financiering. Uit eigen ervaring weet hij dat het ook echt werkt, als je maar het vraagstuk centraal stelt. En daar passen nieuwe manieren van financieren, zoals impact bonds ook goed bij.
Impact assesment nodig
Deze bewegingen naar nieuwe manieren van samenwerken en financieren zie je ook terug in de welvaart. Er gaan steeds meer geluiden op om te kijken naar de brede welvaart in plaatst van te focussen op het Bruto Binnenlands Product. In die brede welvaart gaat het om alle vormen van kapitaal, dus ook natuurlijk kapitaal en sociaal kapitaal. Alleen blijft de eeuwige discussie; hoe maak je dit nou meetbaar? Bernard signaleert wel dat men daar steeds meer mee bezig is. Zo pleit hij zelf voor een ‘impact assesment’, waarbij van te voren veel beter wordt gekeken naar de resultaten die je verwacht te halen met het nieuwe beleid dat wordt ontwikkelt. Er is jarenlang gepleit voor evidence-based beleid, maar volgens Bernard met onvoldoende succes. Zo wordt er bij het schrijven van de regeerakkoorden nauwelijks gekeken of het verzonnen beleid wel werkt. En zo gaan veel systeemwijzigingen aan hun kinderziektes ten onder en worden er geen stappen gezet. Dus luidt het devies van Bernard: “Probeer nieuw beleid nou zorgvuldig op te bouwen, zodat je weet wat je gaat doen. En gebruik die impact assesment om zo goed mogelijk te analyseren wat het effect is.”
Just do it!
Kortom: het maakt eigenlijk niet zoveel uit vanuit waar de overheid investeert. Of dat nou de begroting, een Nationaal Groeifonds of een impact bond is. Als er maar een lange termijn agenda wordt gemaakt en heel gericht gewerkt wordt vanuit de gedachte: ‘Dit is de opgave, dit willen we bereiken, daar is 10 of 15 jaar voor nodig en dat gaan we doen. En er is goed over nagedacht, dus we weten wat het op de brede definitie van welvaart doet en dat het dus ook echt goed is voor het land.’ Wat ons betreft een prachtige gedachte die wij volledig omarmen en ondersteunen. Hopelijk heeft politiek Den Haag ook meegeluisterd….
Luister hier naar de podcast.
